محمد بن علی اردبیلیمحمد بن علی اردبیلی، رجال شناس شهیر امامی، در سال ۱۱۰۱ ق دیده به جهان گشود. ۱ - معرفی اجمالیدرباره زندگی و فعالیت‌های علمی وی آگاهی‌های اندکی موجود است و همان نیز بیشتر بر اساس اطلاعاتی است که در اجازه علامه مجلسی به وی آمده و یا در مطالبی است که توسط آقا رضی قزوینی بر ظهر نسخه «جامع الرواة» مندرج است. وی اهل اردبیل بود ولی خود در نجف و کربلا، اقامت داشت. ۲ - اساتیدمهمترین استاد وی، جعفر بن عبدالله بن ابراهیم کمره‌ای است که به گفته خود او، بر حدیث، تفسیر، فقه و اصول، کلام و حکمت آگاه بوده و اردبیلی در تمامی این علوم، از او بهره برده است. از دیگر استادان وی، محمد علی بن احمد بن حسین استرآبادی را می‌توان نام برد. علامه مجلسی نیز از مشایخ اوست و در اجازه‌ای که در ۱۷ ذیقعده ۱۰۹۸ به وی داده، از او با عنوان «المولی الفاضل الکامل الصالح» یاد کرده است. از این رو می‌توان گفت که وی در آن زمان، دارای مدارج بلند علمی بوده است. این که او در چه تاریخی به اصفهان آمده است، مشخص نیست. تنها می‌توان گفت که به هنگام صدور اجازه مجلسی، نمی‌بایست سنش از ۴۰ سال کمتر بوده باشد. ۳ - رحلتبه روایت آقا رضی قزوینی، او در کربلا درگذشته است. ۴ - اهمیت کتاب رجالی ویاهمیت وی به سبب تالیف کتاب «جامع الرواة» در موضوع رجال امامیه است. وی در مقدمه کتاب خود، کوشیده است که احوال راویان را بر اساس شناخت طبقه روایی هر یک از آنان بررسی کند، زیرا به سبب ناشناخته بودن گروهی از راویان حدیث، شماری از احادیث، غیر قابل اعتماد می‌نمودند. وی برای برطرف کردن ناآگاهی‌های علما از احوال راویان و نیز تبیین نام‌های مشترک میان آنان، کتب اربعه حدیثی شیعه و نیز «الفهرست» شیخ طوسی و «الفهرست» منتجب الدین و همچنین دو مشیخه صدوق و طوسی را مورد بررسی قرار داده است. ۵ - تشخیص مشترکاتدر واقع اثر او، همچون شرحی بر کتاب تلخیص المقال استرابادی، همراه با اضافاتی از کتاب‌های دیگر، به ویژه الفهرست منتجب الدین است. همچنین وی در این کتاب، به ذکر برخی علمای متاخر شیعه پرداخته است. به هر حال، کتاب او، در تشخیص مشترکات، کارآیی بسیار دارد. جالب این است که او در این اثر، به اختلاف نسخه‌های کتاب‌های حدیث در ذکر نام راویان توجه داشته و آن‌ها را بررسی کرده است. ۶ - اثری ماندگارتاریخچه تالیفات رجال‌شناسی نشان می‌دهد که پس از عصر شیخ طوسی و نجاشی، کتاب‌های «معالم العلماء» و «خلاصة الاقوال» علامه حلی کمک اندکی به علم رجال امامی کردند و از آن پس، گرچه «رجال کبیر» استرابادی «منهج المقال» و نیز «نقد الرجال» تفرشی نوشته شد، اما هیچ کدام به اندازه اثر اردبیلی، مرجع فقها نبودند. ۷ - استنساخ برای شاهاردبیلی، تالیف کتاب خود را در ۱۹ ربیع الاول ۱۱۰۰ به پایان رسانید. او این اثر را در مدت ۲۵ سال تالیف کرده بود و آنگاه که تالیف آن به پایان رسید، شاه سلیمان صفوی دستور داد تا نسخه‌ای بر اساس اصل مؤلف برای وی استنساخ شود و بعد از آنکه کاتب تصمیم به استنساخ کرد، اردبیلی جماعتی از علمای آن دوره را به حجره خود در مدرسه مبارکیه دعوت کرد و به انشای آنان، خطبه کتاب را برنوشت. اینان شامل: علامه مجلسی، آقا جمال خوانساری، سید علاءالدین گلستانه، میرزا محمد رحیم عقیلی و چند تن دیگر بودند. ۸ - اثری دیگراردبیلی کتاب دیگری نیز در رجال با عنوان «تصحیح الاسانید» نوشته بود که خلاصه‌ای از آن را در انتهای کتاب جامع الرواة خود آورده است. این کتاب درباره طرق شیخ طوسی به اصحاب اصول و مصنفات است که بر اساس مشیخه و الفهرست وی و نیز اسانید «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار» گردآوری شده است. [۱]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۴۸۳- ۴۸۴، تهران، ۱۳۷۷.
۹ - عناوین مرتبطجامع الرواة ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعنرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |